امید کریمی: بزرگترین جمعیت بیکاران ایران،
تحصیل‌کرده‌ها هستند. آنهایی که سری در سرها دارند، همیشه در کنار کپی
شناسنامه و کارت ملی، یک کپی از مدرک لیسانس‌شان هم دارند و البته به
دنبال شغل می گردند. و البته همیشه این سوال مطرح بوده است که چرا فارغ
التحصیلان برخی رشته ها بیکارند؟ پاسخ یکی از مسوولان وزارت علوم هم این
است: «متاسفانه طرح آمایش آموزش عالی در ایران نهایی نشد و در حال حاضر
توسعه آموزش عالی بر اساس تقاضای جامعه است نه بر اساس آمایش. بخش
نیاز سنجی برای توسعه آموزش عالی به دستگاه های اجرایی و نهادهای اقتصادی
برمی گردد. آن ها باید در این زمینه به وزارت علوم کمک کنند و مشارکت داشته
باشند.» (اینجا را بخوانید)
همین
دو روز پیش بود که رضا فرجی‌دانا، وزیر سابق و محبوب علوم در نخستین همایش
خیرین آموزش عالی، برای اولین بار به هشت سال دولت محمود احمدی نژاد تاخت،
آن هم به دلیل توسعه بی‌رویه آموزش عالی: «توسعه کمی آموزش عالی
دانشگاه‌ها در هشت سال گذشته دودمان آموزش عالی را به باد داد.» (اینجا را بخوانید)
پیش تر از آن هم مجتبی شریعتی‌نیاسر، معاون آموزشی وزارت علوم در انتقاد به توسعه بی‌حساب و کتاب آموزش عالی گفته بود: «وقتی برای 20 هزار نفر داوطلب جذب هیئت علمی با مدرک دکتری فقط ۲هزار نفر ظرفیت۱۰ برابر نیاز سرمایه گذاری شده است.»
و نکته قابل تامل‌تر سخنان این مسئول این بود: «اگر چه فقط 15 درصد از کل جمعیت دانشجویی در دانشگاه های دولتی تحصیل می‌کنند؛ اما بخش اعظم کیفیت آموزشی را همین ۱۵ درصد پوشش می دهند. دانشگاه های دولتی همچنان باید در حفظ و ارتقای کیفیت نقش پیشرو را داشته باشند و از رشد کمی بی هدف پرهیز کنند.» (اینجا)
و شاهد این توسعه عجیب و غریب که البته همه آن در دولت محمود احمدی‌نژاد اتفاق نیفتاده و ریشه در دولت های قبل هم دارد، از غیب رسید؛ مجله اقتصادی فوربس آماری سالانه از فارغ‌التحصیلان مهندسی دنیا ارائه داده است که در کمال شگفتی، ایران نه تنها یکی از ۱۰ کشوری است که جمعیت بالایی از مهندسان را هر سال تربیت می‌کند، بلکه یکی از سه کشور اول دنیا هم هست؛
همانطور که در اینفوگرافیک بالا می بینید و البته از آمار مجمع جهانی اقتصاد بیرون آمده است، ایران در رتبه سوم پس از روسیه و آمریکا، هرسال اندکی بیش از ۴ هزار مهندس از ایالات متحده کمتر تربیت می‌کند. و البته بسیار بیشتر از ژاپن که یکی قطب های صنعتی دنیاست، کره که یکی پس از دیگری کشورهای دنیا را با تولیداتش از همه رقم در می نوردد و فرانسه که یکی از ۸ قطب صنعتی دنیاست. هرچند که اگر به نسبت جمعیت در نظر بگیرید، ایران با جمعیت ۷۸ میلیون نفری، هرسال بالاترین مهندس را تربیت می کند. (روسیه ۱۴۵ میلیون نفر جمعیت دارد و آمریکا ۳۲۰ میلیون نفر)
البته نمودار توضیح داده است که اطلاعاتی از فارغ‌التحصیلان مهندسی چین و هند به عنوان پرجمعیت‌ترین کشورهای دنیا، وجود ندارد.
نکته جالب توجه در این اینفوگرافیک، غیبت چهار کشور از هشت قطب صنعتی دنیاست؛ گروه هشت مشتمل بر کشورهای فرانسه، آلمان، بریتانیا، ایتالیا، ژاپن، ایالات متحده آمریکا، روسیه و کانادا هستند که بیش از ۶۵ درصد اقتصاد دنیا را در اختیار دارند. اما چهار کشور آلمان، بریتانیا، ایتالیا و کانادا در ۱۰ کشور بالاترین فارغ‌التحصیلان مهندسی قرار ندارند. هرچند که حضور کشورهایی همچون ویتنام و اندونزی در این جمع هم تعجب برانگیز است، اما رقابت تنگاتنگ ایران با آمریکا، بسیار قابل تامل می‌نماید.
در گزارش فوربس هم در این‌باره آمده است: «کدام کشورها سالانه بیشترین تعداد فارغ التحصیلان رشته های مهندسی را دارند؟ بیشترین تعداد فارغ التحصیلان رشته های مهندسی در دنیا در دهه های اخیر متعلق به آمریکا، ژاپن و دیگر کشورهای توسعه یافته بوده است. در حالی‌که هم اکنون این روند تغییر کرده و تعداد زیادی از این فارغ‌التحصیلان در رشته های مهندسی، تولید و ساخت و ساز درکشورهای در حال توسعه آموزش دیده اند. بر اساس تحقیقات انجام گرفته در مجمع جهانی اقتصاد (به استثنای چین و هند) کشور روسیه با آموزش دادن سالانه ۴۵۴ هزار دانشجو در رشته های مهندسی، تولید و ساخت و ساز در رتبه اول، آمریکا با ۲۳۷ هزار و ۸۲۶ دانشجو در هر سال در رتبه دوم و ایران با ۲۳۳ هزار و ۶۹۵ دانشجو در رتبه سوم قرار دارند. کشورهای در حال توسعه مانند اندونزی و ویتنام هم به ترتیب با ۱۴۰ هزار و ۱۰۰ هزار دانشجو در سال جزو ۱۰ کشور اول در جهان در این زمینه قرار دارند.»
توجه کنید که این آمار سالانه فارغ التحصیلان است و نه کل تحصیل‌کرده‌ها. جالب اینکه دانشگاه‌های اسم و رسم‌دار صنعتی ایران، شریف و امیرکبیر، در جمع ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا هم قرار ندارند و حدود رده‌های ۳۰۰، وارد برترین‌های دنیا می‌شوند. و بدتر هم اینکه هنوز چرخ صنعت ایران نمی‌چرخد؛ اقتصاد مبتنی بر نفت است و صنعت هم وارداتی است. هرچند که پیشرفت‌هایی در تولید مقالات علمی حاصل شده است که البته عمده آن در علوم پزشکی بوده و نه صنعت که به مهندسان وابسته است.
البته توسعه رشته‌های مهندسی در دانشگاه‌آزاد، در هر دوره‌ای، و ظریفت سازی برای جذب دانشجوی فنی، یکی از مهمترین دلایل تعداد بالای تربیت مهندس در ایران است. ضمن اینکه از ورود پیام نور به تربیت مهندس و ظرفیت رشته‌های فنی-مهندسی دانشگاه‌های غیرانتفاعی هم نباید گذشت.
این آمار نشان می‌دهد سیاست‌گذاری بسیاری از کشورهای صنعتی دنیا همچون آلمان، بر جذب نیروی تحصیل‌کرده دیگر کشورهاست. همان چیزی که سالهاست در ایران به اسم فرار مغزها شناخته می شود و البته برای ماندن تحصیل‌کرده‌های نخبه، فعالیت دندان‌گیری انجام نشده است. تنها تلاش شده دوره های تحصیلات تکمیلی پررونق‌تر شود. (این گزارش را بخوانید)
طبق آماری ظاهرا بدبینانه، هر سال بیش از ۱۵۰ هزار تحصیل کرده از ایران خارج می شوند. برخی برای ادامه تحصیل و بعضی هم به دنبال شغل و آنهایی هم که برای ادامه تحصیل می‌روند، بر نمی‌گردند.
اما آنچه که پیداست، در آینده هم این موضوع تغییری نخواهد کرد؛ آمار داوطلبان کنکور سراسری چنین چیزی را نشان می‌دهد. از ۸۸۰ هزار نفری که در دو روز گذشته، کنکور سال ۹۴ را پشت سر گذاشتند، حدود نیم میلیون نفر، از رشته علوم تجربی بودند. فقط ۱۸۱ هزار نفر از ریاضی و فنی و ۱۸۱ هزار نفر هم رشته علوم انسانی. (این اینفوگرافیک را دراین باره ببینید)
شاید اگر ۱۰ سال دیگر آمار جهانی بیشترین پزشک و پرستار و کلا تحصیل‌کرده‌های حوزه علوم پزشکی را منتشر کنند، ایران باز هم یکی از کشورهای اول دنیا باشد. هرچند که همین حالا آمار مهاجرت کادر درمانی به ویژه پرستاران بالاست. ضمن اینکه وزارت بهداشت ساز کمبود پرستار را مدت‌هاست زده است و همین بهانه ای است برای افزایش ظرفیت در رشته های مرتبط با پزشکی.
